توضیحات

جیوه یا سیماب نام یک عنصر شیمیایی با نماد Hg و عدد اتمی ۸۰ است . جیوه در زبان‌های دیگر با نام‌های نقرهٔ زنده یا hydrargyrum هم شناخته می شود . در یونانی “hydr” به معنی آب و “argyros” به معنی نقره است . جیوه یک عنصر سنگین بلوک دی است و تنها فلزی است که در شرایط استاندارد دما و فشار مایع است . عنصر دیگری که در این شرایط مایع باشد ، برم است . فلزهای دیگر مانند سزیم، فرانسیم، گالیم و روبیدیم در دمایی بالاتر از شرایط استاندارد ذوب می‌شوند . جیوه با دمای ذوب −۳۸٫۸۳ °C و نقطهٔ جوش ۳۵۶٫۷۳ °C دارای درازترین بازهٔ مایعی در میان فلزات است .

جیوه در دماسنج، فشارسنج ( بارومتر، مانومتر ) ، فشارسنج خون، کلید جیوه‌ای، شیرهای شناور و دیگر ابزارها. البته به دلیل زهرآگین بودن این عنصر، تلاش شده تا از فشارسنج‌های خون و دماسنج‌های جیوه‌ای در بیمارستان‌ها پرهیز شود و بجای آن از ابزارهای الکلی، آلیاژهای اوتکتیک مانند گالینستان، ابزارهای الکترونیکی یا با پایهٔ ترمیستور بهره برده شود. اما همچنان کاربرد جیوه در زمینهٔ پژوهش و ساخت مواد آمالگام دندانی برای پرکردن دندانها پابرجا است. جیوه کاربرد نوری هم دارد: اگر جریان الکتریسیته از بخار جیوهٔ درون یک لولهٔ فسفری گذرانده شود، موج‌های کوتاه فرابنفش پدید می‌آید در اثر این موج‌ها فسفر به درخشش می‌افتد و نور مرئی تولید می‌شود ( مانند لامپ مهتابی ).

کاربردهــــــا
بیشترین کاربرد جیوه در ساخت مواد شیمیایی صنعتی و کاربردهای برقی و الکترونیکی است. علاوه بر این‌ها از جیوه در دماسنجها بخصوص برای حرارتهای بالا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چون به‌آسانی با طلا تولید آمالگام می‌کند، برای تهیه طلا از سنگ معدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از جیوه علاوه بر دماسنجها در فشارسنجها ، پمپهای انتشار و بسیاری وسایل آزمایشگاهی دیگراستفاده می‌گردد.
نقطه سه گانه جیوه – ۸۳۴۴/۳۸- درجه سانتیگراد – نقطه ثابتی است که بعنوان معیار در مقیاسهای بین‌المللی حرارتی ( ITS-90 ) بکار رفته است.
از جیوه گازی در لامپهای بخار جیوه و تابلوهای تبلیغاتی استفاده می‌شود.
کاربردهای متنوع جیوه : سویچهای جیوه ای ، حشره کشها ، آمالگامها / داروهای دندان ، باتریهای جیوه‌ای برای تولید هیدروکسید سدیم و کلر ، الکترود در برخی انواع الکترولیز ، باتریها ( پیلهای جیوه‌ای ) و کاتالیزورها.

ویژگی ها

الف )  فیزیکی
یوه فلزی سنگین و سفید-نقره‌ای است. نسبت به دیگر فلزها رسانایی گرمایی پایینی دارد اما رسانای خوب جریان برق است. به عنوان یک فلز بلوک دی دارای نقطهٔ ذوب بسیار پایینی است. توضیح این ویژگی به دانش مکانیک کوانتوم نیازمند است. اما کوتاه شده می توان چنین توضیح داد: جایگیری الکترون‌ها به دور هستهٔ جیوه از ترتیب ۱s, ۲s, ۲p, ۳s, ۳p, ۳d, ۴s, ۴p, ۴d, ۴f, ۵s, ۵p, ۵d, ۶s پیروی می‌کند. چنین جایگیری الکترون‌ها به سختی آمادهٔ ازدست دادن الکترون می‌شود برای همین از این نظر جیوه مانند گازهای نجیب رفتار می‌کند، پس پیوندهای درونی ضعیف است و نقطهٔ ذوب پایینی دارد ( به آسانی ذوب می‌شود ) پایداری تراز ۶s به دلیل وجود تراز پُرشدهٔ ۴f است. نبود تراز پایین تر f در عنصرهایی مانند کادمیم و روی دلیل داشتن نقطهٔ ذوب بالاتر این عنصرها است. یادآوری می‌شود که هر دوی این عنصرها به آسانی ذوب می‌شوند و افزون بر این به گونهٔ نامعمولی نقطهٔ جوش پایینی دارند. فلزهایی مانند طلا نسبت به جیوه اتم‌هایی با یک الکترون کمتر در ۶s دارند. چنین الکترون‌هایی آسان تر جدا می‌شوند و میان اتم‌های طلا به اشتراک گذاشته می‌شوند و پیوندهای فلزی برقرار می‌کنند.

ب ) شیمیایی
جیوه با بیشتر اسیدها واکنش نمی‌دهد، مانند اسید سولفوریک رقیق. هرچند که اسیدهای اکسیدکننده مانند اسید سولفوریک غلیظ و اسید نیتریک یاتیزاب سلطانی جیوه را حل می‌کند سولفات، نیترات و کلرید جیوه( II ) را برجای می‌گذارد. مانند نقره با سولفید هیدروژن هوا واکنش می‌دهد. جیوه حتی با تکه‌های کوچک جامد گوگردی هم واکنش می‌دهد. این مواد در کیت‌های نشت جیوه برای جذب بخارهای جیوه به کار می‌رود.

هشدارهـــــــــا
جیوه در هر دو حالت گازی و مایع به‌شدت سمی است. اگر این فلز سنگین و سمی خورده شود، منجر به ضایعات مغزی و کبدی می‌شود. به همین علت ، امروزه در دماسنجهایی که فقط به منظور اندازه گیری درجه حرارت آب و هوا ساخته شده‌اند، از الکل رنگیزه دار استفاده می‌شود؛ نقطه جوش الکل از هر دمای طبیعی در زمین بیشتر است.

هنوز هم در بسیاری از دماسنجهای پزشکی به علت دقت بالای جیوه از این عنصر استفاده می‌گردد. هنگام استفاده از این دماسنجها باید توجه زیادی نمود تا گاز گرفته نشوند. واحد تجاری برای کار با جیوه flask است که وزن آن معادل Ib76 می‌باشد.

جیوه ماده سمی بسیار خطرناکی است که به‌آسانی از طریق بافتهای پوستی ، تنفسی و گوارشی جذب می‌شود. یکی از موارد مسمومیت با جیوه به حساب می‌آید. جیوه ، سیستم عصبی مرکزی را مورد تهاجم قرار داده و تاثیرات بسیار بدی روی دهان ، لثه و دندان می‌گذارد.

تماس با مقدار زیاد جیوه و در مدت طولانی باعث آسیبهای مغزی و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد. هوایی که در دمای اتاق با بخار جیوه اشباع شده باشد، به رغم نقطه جوش بالا بسیار سمی است ( خطر در دماهای بالاتر افزایش می‌یابد )؛ بنابراین با این عنصر باید در نهایت دقت رفتار شود. لازم است ظروف جیوه بصورت مطمئن پوشیده شوند تا از سررفتن یا تبخیرآن جلوگیری شود. حرارت دادن جیوه یا ترکیبات آن همیشه باید بوسیله هواکشهای مناسب و قوی انجام شود؛ بعضی اکسیدهای آن می‌توانند به جیوه عنصری تجزیه شوند که سریعا” تبخیر شده و ممکن است دیده نشوند.

مسمومیت با جیوه:
جیوه معمولا در تهیه سلولز در داروسازی، صنایع پلاستیک و در تولید دستگاه های الکتریکی به کار می رود و توسط فاضلاب این کارخانه ها مواد غذایی را آلوده می کند و نیز در اثر سوزاندن زغال سنگ سالانه ۳۰۰۰ تن جیوه در اتمسفر پراکنده می شود.
جیوه که آن را سیماب هم می‌نامند عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی دارای نشان Hg و عدد اتمی ۸۰ می‌باشد. جیوه که فلزی سبک، نقره‌ای، سمی و جزء عناصر واسطه است، یکی از دو عنصری می‌باشد که در دماهای معمولی اتاق حالت مایع دارند ( فلز دیگر برم است ) و در دماسنج ها، فشارسنج ها و سایر وسایل علمی کاربرد دارد. جیوه عمدتاً بوسیله ماده معدنی ( cinnabarسولفور جیوه ) بدست می‌آید. جیوه به ۳ صورت ترکیبات آلی جیوه، نمک های جیوه و جیوه عنصری مورد استفاده قرار می گیرد. ترکیبات آلی و معدنی جیوه در صورت تماس می توانند مسمومیت ایجاد کنند بویژه اگر بلعیده شوند، بطور بالقوه کشنده هستند. جیوه ی عنصری یا فلزی سابقاً به عنوان یک ماده کاملاً بی خطر شناخته می شد اما اکنون گزارشاتی مبنی بر ایجاد خطر در تماس استنشاقی با آن مشاهده شده است.
جیوه فلزی در کارخانه ها و مراکز صنعتی ( استخراج و تصفیه معادن ) ، لوازم خانگی، پزشکی و الکتریکی ( دماسنج، ترموستات، آمالگام دندانپزشکی ) مورد استفاده قرار می گیرد؛ بنابراین در مکان های مختلفی ممکن است انتشار محیطی جیوه رخ داده و سبب مواجه انسان با جیوه شود که بیشتر شامل مدارس و دانشگاه ها ( ۲۰% ) ، منازل ( ۱۷% ) ، مراکز درمانی ( ۱۷% ) ، مراکز تفریحی ( ۱۳% )  و کارخانجات ( ۱۰% )  می باشد.

علائم مسمومیت:
شروع علایم مسمومیت بعد از مواجه استنشاقی بستگی به ذرات هوایی جیوه و مدت زمان مواجه دارد. تماس زیاد با بخار گرم شده جیوه سبب ایجاد علائم طی چند ساعت می شود. در صورتی که مواجه مداوم با دوز کم سبب شروع علائم پس از ماه ها می شود.
مسمومیت حاصل از جیوه در صورت حاد بودن باعث اختلالات گوارشی در روده و نقصان فعالیت های کلیه می شود و به حالت مزمن باعث ضعف اعصاب مرکزی و انسفالوپاتی می گردد. سایر عوارض مسمومیت مزمن توسط جیوه عبارتند از: تحریک پذیری، لرزش بدن، اشکال در تکلم و ازدیاد بزاق می باشد.
۱  بیمارانی که بدلیل آسیب به خود، سوء مصرف، استعمال و یا تجویز غلط مواجهه با جیوه فلزی-آلی- معدنی داشته اند، باید بدون توجه به میزان تماس فوراً به یک مرکز اورژانس ارجاع شوند.
۲  بیماران با نشانه های حاد مسمومیت با جیوه ( سرفه، تنگی نفس، درد قفسه سینه )  باید سریعاً بدون توجه به میزان تماس به یک مرکز اورژانس جهت ارزیابی ارجاع داده شوند. همچنین بیماران با نشانه های مسمومیت مزمن ( راش، ترمور و کاهش وزن )  باید جهت بررسی و ارزیابی سلامتی، زمان و مکان مواجه، شدت بیماری و چگونگی مواجهه ارجاع شوند.
۳  اگر اخیراً دمای جیوه ( از طریق بخاری، اجاق، کوره )  در یک فضای بسته افزایش یافته باشد، کلیه افرادی که در محل تماس بوده اند، بدلیل خطر زیاد مسمومیت باید در یک مرکز درمانی ارزیابی شوند.
۴  اگر عنصر جیوه توسط جاروبرقی یا دستی جمع آوری شود مراکز کنترل سلامت باید به ارزیابی محیط از نظر آلودگی با جیوه بپردازند. در صورتیکه غلظت ذرات هوایی جیوه بالا بود، می بایست به مراکز درمانی ارجاع داده شوند.
۵  بیمارانی که مقادیر جیوه بیشتر از جیوه یک دماسنج خانگی خورده اند یا کسانی که بعد از خوردن جیوه دچار درد شکم شده اند، باید جهت بررسی به یک مرکز اورژانس فرستاده شوند. القاء استفراغ و یا تجویز شارکول فعال شده صورت نگیرد.
۶  بیماران بدون علامت که بصورت غیر عمدی تحت تماس با مقدار جزیی بخار قرار گرفته اند می توانند در خانه تحت نظر گرفته شوند. در صورت نگرانی از تماس با دوزهای بالا، می توان بیماران بدون علامت را بصورت غیراورژانس ارزیابی کرد.
۷  بیماران بارداری که بصورت غیرعمدی تحت مواجهه با جیوه قرار گرفته اند و بی علامت هستند باید توسط ماما و یا پزشکی که مراقبت های اولیه بارداری را انجام می دهد، ارزیابی شوند. ارجاع فوری به مرکز اورژنس ضروری نیست.
۸  بیمارانی که جیوه در بافت نرم رسوب کرده یا نفوذ کرده است باید از نظر انجام جراحی ارزیابی شوند.
۹  تمام ذرات ریخته شده جیوه حتی مقادیر کم جیوه بعد از شکسته شدن دماسنج نیز باید پاکسازی شوند. از جاروی برقی و یا دستی نباید استفاده شود. جمع آوری مقادیر بیشتر از یک دماسنج شکسته شده باید توسط یک مرکز مجهز یا EPA انجام شود. بیمارانی که تحت مواجه پوستی قرار گرفته اند، باید جواهرات خود را خارج کنند و منطقه تماس را با آب و صابون بشویند. تمام لباسهای آلوده شده باید خارج شود و در یک پلاستیک دوجداره و در بسته مخصوص زباله قرار داده شوند.
۱۰  جیوه را در سطل زباله منازل و یا لوله کشی فاضلاب نریزید. در مورد دور انداختن وسایل منزل که با مقادیر کم جیوه آلوده شده اند و انهدام دماسنج با مراجع محلی مشورت شود.
مسمومیت مزمن بیشتر یک بیماری شغلی است و زمانی که میزان جیوه در محیط کار بیشتر از mg0.1 در هر متر مکعب باشد احتمال بروز آن در دراز مدت بسیار طولانی است.